Huế xưa và nay – Cung Diên Thọ là một hệ thống kiến trúc cung điện qui mô nhất còn lại tại cố đô Huế. Tuy đã bị hư hỏng và đổi thay bởi sự tàn phá của thời gian nhưng những di tích còn lại hiện nay vẫn cho chúng ta hình dung được qui cách kiến trúc của một hệ thống cung điện ngày xưa – một trong những khu vực kín cổng cao tường trong Đại nội, và hiểu biết phần nào về nếp ăn ở, sinh hoạt của bà Hoàng Thái Hậu dưới thời quân chủ.
Cung Diên Thọ gồm có hơn 10 tòa nhà được bố trí trong khuôn tường thành hình chữ nhật rộng khoảng 100m, dài gần 150m, cao quá đầu người. Tòa nhà chính nằm ở giữa dành làm nơi mẹ vua nghỉ và tiếp khách. Ơ đây, nay chỉ còn Cung Diên Thọ, Điện Thọ Ninh, Tạ Trường Du, am Phước Thọ và lầu Tịnh Minh, tuy không nguyên vẹn.
Cung Diên Thọ là một đơn vị kiến trúc lớn nhất trong toàn cung. Cung Diên Thọ thuộc vào hàng những công trình kiến trúc quan trọng và được xây dựng sớm nhất trong Đại Nội, từ năm 1804. Nó đã qua nhiều lần đổi tên: Cung Trường thọ thời Gia Long, cung Từ Thọ thời Minh Mạng, cung Gia Thọ thời Tự Đức, cung Ninh Thọ thời Thành Thái và cung Diên Thọ thời Khải Định. Ơ nội thất nay còn treo tấm hoành phi đề ba chữ “Diên Thọ Cung” được sơn son thếp vàng lộng lẫy.
Tòa nhà được xây dựng trên nền hình chữ nhật dài 34,7m rộng 27,5m, gồm 7 gian, Hai chái và hai hiên trước, sau. Hiên trước rộng 2m, hiên sau rộng 4,5m. Hệ thống vì kèo tiền doanh làm theo kiểu chồng rường giả thủ, chạm trổ tỉ mỉ, thanh nhã. Chính doanh, bốn gian hai bên được căn riêng làm bồn kín – nơi ăn ngủ của bà Hoàng Thái Hậu. Ba gian giữa kê bục gỗ là nơi tiếp khách. Toàn bộ tường gỗ trong nhà sơn màu đen xẫm.
Thời Khải Định, tòa cung điện này đã được “khải chế” vào năm 1916 và tu sửa vào năm 1917.
– Điện Thọ Ninh: nằm cách cung Diên Thọ một sân rộng chừng 20m, thường dùng cho bà mẹ thứ 2 của vua ăn, ở. Mặt bằng kiến trúc Điện Thọ Ninh chỉ bằng nữa cung Diên Thọ: kiến trúc đơn giản nhưng cao ráo, thoáng mát. Điện nối với cung bằng hai dãi hành lang ở bên sân. Trước đây, Điện này cũng cấu trúc 7 gian hai chái nhưng trong lần “cải tạo” vào 1930 ngôi Điện chỉ còn 3 gian hai chái.
– TạTrường Du: nằm phía Đông hai toàn nhà trên. Đây là ngôi nhà thủy tạ nằm trên một hồ nước hình chữ nhật có chiều dài 28m, rộng 20m và được xây dựng vào 1849. Tạ Trường Du nằm sát bờ Bắc của hồ quay mặt về hướng Nam. Mặt bằng kiến trúc tòa nhà bằng nữa diện tích mặt hồ. Phần trước của tạ là đình Lương Phong. Nền tạ lát gạch hoa, vách làm bằng gỗ, trổ nhiều cửa sổ xung quanh. Nội thất trang trí nhiều ba nô trạm trổ đẹp. Trên nóc chấp bầu rượu bằng pháp lam. Quang tạ xây lan can ôm kín lối đi hẹp. Trước mặt tạ ngang qua đình có chiếc cầu nhỏ nối với bờ Nam của hồ. Hai bên hồ đắp hai hòn non bộ, trên đó xây 5 cái am nhỏ và 2 chiếc cầu nhỏ nối hai hòn non bộ. Đây là những công trình kiến trúc xinh xắn, thắng cảnh nhân tạo để cho bà Hoàng Thái Hậu dạo chơi, hóng mát…
– Am Phước Thọ: nằm đối xứng với Tạ Trường Du ở bên kia Cung Diên Thọ và Điện Thọ Ninh là am Phước Thọ hay còn gọi là gác Khương Ninh vì nó có hai tầng. Đây vừa là chùa để thờ Phật và là am thờ Thánh.
Tòa nhà có ba gian, quay mặt về hương Tây. Tầng dưới chỉ để một bàn thờ ở gian giữa, hai gian bên dùng làm nên ở cho các bà sư. Sân lát gạch Bát Tràng, trước sân xây bể cạn, đắp giả sơn giữa bể và trồng cây cảnh. Ơ sân còn có 6 am nhỏ thờ các vong linh thần thánh gọi làam cảnh ngoại. Hai bên sân xây tường cao ngăn cách với các tòa nhà lân cận.
Ở tầng trên gian giữa thờ Phật, hai gian bên thờ Quan Công và các vị thần khác. Phần sau gác thờ Thánh Mẫu Thiên Y – A – Na cùng một số vong linh trong hoàng gia lúc sinh thờ đã quy y. Ở đây, còn thờ tượng hai “ông làng” thuộc ngành hát bội. Chung quanh gác có hệ thống lan can bằng gỗ, hai góc bên xây lầu chuông và lầu trống.
– Lầu Tịnh Minh: ngày xưa ở hai bên sân trước Cung Diên Thọ có hai ngôi nhà nằm đối xứng nhau. Bên trái là Tả Trà, bên phải Thông Minh đường (nhà hát). Năm 1927 Thông Minh đường bị phá để làm mới tại đó một tòa nhà lầu theo lối kiến trúc hiện đại dành cho mẹ vua Bảo Đại ở. Trang trí nội thất tòa nhà đều theo kiểu Tây.
Các công trình kiến trúc trong phạm vi Cung Diên Thọ trước đây, nói chung đều được nối với nhau bằng một hệ thống hành lang có mái che và nối với hàng lang đến tận Điện Càn thành là nơi vua ăn ở. Thường ngày vua đi bộ theo hành lang này qua Cung Diên Thọ để thăm hỏi sức khỏe của mẹ. Trang trí nội ngoại thất của các công trình ở đây phần lớn đều lấy hình ảnh con chim phượng hoàng, vì nó là tượng trưng cho phái nữ theo quan niệm đương thời.
Theo Lê Văn Phúc (Huế – Di tích lịch sử – văn hóa – danh thắng)